Etik ihlal, en genel anlamıyla akademik çalışmaların yürütülmesi ve yayımlanması süreçlerinde, bilimsel dürüstlük ve araştırma etiği ilkelerine aykırı davranışları ifade eder. Akademik dürüstlük; araştırma verilerinin doğru şekilde toplanması, analiz edilmesi, yorumlanması ve kaynak gösterme kurallarına uyulmasını kapsar. Bu ilkelere aykırı olarak gerçekleştirilen her türlü eylem, etik ihlal kapsamında değerlendirilir.
Etik ihlaller yalnızca bireysel bir sorun değil, aynı zamanda bilimsel camianın güvenilirliğini ve toplumsal saygınlığını da doğrudan etkileyen bir durumdur. İntihal (aşırma), sahtecilik, çarpıtma, tekrar yayım, dilimleme veya haksız yazarlık gibi davranışlar, hem araştırmaların değerini düşürmekte hem de akademik kariyer üzerinde ciddi yaptırımlara yol açmaktadır. Bu nedenle etik ihlalin tanımı, nedenleri, türleri, cezaları ve itiraz yolları akademik dünyada büyük önem taşımaktadır.
2.Etik İhlal Türleri
Akademik etik ihlaller, Türkiye’de yükseköğretim mevzuatı ve ilgili kurumların düzenlemeleri çerçevesinde tanımlanmıştır. Bu kapsamda Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi, Üniversitelerarası Kurul (ÜAK) Yönergesi ve TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu Yönetmeliği temel düzenlemeler olarak öne çıkmaktadır. Bu mevzuatlarda yer alan başlıca etik ihlal türleri aşağıda özetlenmiştir:
2.1. Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesine Göre İhlaller
YÖK yönergesinde etik ihlaller ayrıntılı biçimde tanımlanmıştır. Bunlar arasında:
2.1.1.İntihal (Aşırma): Başkasına ait fikir, yöntem, veri, bulgu, metin, görsel, tablo veya eseri atıf yapmadan ya da yanlış/eksik atıfla kendi çalışması gibi sunmak. Çevirerek kopyalama (çeviri intihali) ve başkasının metnini küçük değişikliklerle “parafraz intihali” şeklinde kullanmak da kapsam dahilindedir.
Kapsam ve örnekler:
- Bir makaleden paragrafları tırnak ve kaynak göstermeden
- Bir başkasının geliştirdiği yöntemi/senaryoyu referans vermeden
- Bir tablonun/grafiğin izinsiz ve atıfsız yeniden üretimi.
- Çeviri intihali: Yabancı dilden bir metni Türkçe (veya tersi) çevirip kaynaksız yayımlamak.
- Fikir intihali: Özgün fikri/hipotezi sahiplenmek (metin birebir olmasa da).
Gri alanlar ve dikkat noktaları: - “Genel bilgi/yerleşik bilgi” (common knowledge) için atıf zorunlu olmayabilir; ancak alanın standartları önemlidir.
- Öz intihal (kendi önceki metnini atıfsız yineleme) çoğunlukla tekrar yayım veya dilimleme başlıklarında ayrıca ihlal sayılır.
Önleme/iyi uygulama: - Doğru atıf ve doğrudan alıntıda tırnak; görsel/tabloda kaynak ve izin.
- Parafrazda dahi kaynak gösterme; intihal tarama araçlarının sonuçlarını eleştirel yorumlama (yüzde tek başına ölçüt değildir).
Muhtemel sonuçlar: - YÖK yönergesi kapsamında ağır etik ihlal; disiplin hükümleri ve akademik değerlendirmelerde olumsuz sonuçlar.
2.1.2.Sahtecilik: Gerçekte var olmayan verileri/deneyleri uydurma, belge veya sonuç üretiyormuş gibi gösterme; etik kurul onayı, imza, hakem raporu vb. belgeleri sahtelemek.
Kapsam ve örnekler:
- Yapılmamış anket/deney için tamamlanmış veri dosyası üretmek.
- Deney hayvanı/katılımcı sayısını gerçekte olduğundan farklı
- Etik kurul onayı veya izin yazılarını sahtesiyle beyan etmek.
- Sahte hakem (fake peer review) veya uydurma hakem raporları.
Gri alanlar: - Araştırmacı hatası/saf ihmalle oluşan veri kaybı ≠ kasıtlı sahtecilik; ancak kasıt ve sistematik yanıltma sahteciliğin ayırt edicisidir.
Önleme/iyi uygulama: - Ham verilerin güvenli arşivi, kayıt defterleri, sürüm kontrolü.
- Etik izin ve onayların izlenebilir biçimde saklanması.
Muhtemel sonuçlar: - Mevzuatta en ağır ihlallerden; disiplin yaptırımları, fon kesintisi/başvuru yasağı, yayınların geri çekilmesi.
2.1.3.Çarpıtma: Mevcut verileri/bulguları değiştirerek, seçerek, bağlamından kopararak veya uygunsuz istatistiksel işlemlerle yanıltıcı biçimde sunmak.
Kapsam ve örnekler:
- İstenmeyen gözlemleri silmek, veri noktalarını oynamak.
- Cherry-picking: Sadece hipotezi destekleyen alt kümenin raporlanması.
- Aşırı görsel/istatistik manipülasyonu: Görsellerde ölçeklerle yanıltma, yanlış metrik kullanımı.
- HARKing/p-hacking: Sonuca göre hipotez yazmak; çoklu testlerde düzeltme yapmadan anlamlılık “yaratmak”.
Gri alanlar: - Veriyi temizleme (outlier vb.) meşrudur; ancak önceden tanımlı kriter ve şeffaf raporlama şarttır.
Önleme/iyi uygulama: - Ön-kayıtlı protokol/analiz planı, raporda tüm analizlerin
- Ham veriye ve kodlara erişilebilirlik (açık bilim uygulamaları).
Muhtemel sonuçlar: - YÖK/ÜAK/TÜBİTAK çerçevesinde etik ihlal; yayın geri çekme, değerlendirmelerde olumsuzluk ve disiplin yaptırımları.
2.1.4.Tekrar Yayım: Aynı çalışma/sonuçların esasen aynı içerikle birden fazla yerde yayımlanması; dil değiştirerek veya küçük rötuşlarla yeniden yayımlamak.
Kapsam ve örnekler:
- Bir dergide yayımlanmış makaleyi atıfsız biçimde başka dergide tekrar basmak.
- Konferans bildirisi → esaslı değişiklik ve açık atıf olmadan dergi makalesi yapmak.
- Çok dilli tekrar: Aynı içeriği farklı dilde, kaynağa ve özgün yayına atıf vermeden yayımlamak.
Gri alanlar: - “Genişletilmiş sürüm” mümkündür; ancak esaslı yeni katkı, açık atıf ve derginin politikasına uyum gerekir.
- Ön baskı (preprint): Dergi politikaları belirleyicidir; şeffaflık şarttır.
Önleme/iyi uygulama: - İlk yayına açık atıf, telif/lisans ve dergi politikalarına uyum.
Muhtemel sonuçlar: - Değerlendirme süreçlerinde puan iptali, geri çekme; ÜAK/YÖK kriterleri açısından olumsuzluk.
2.1.5.Dilimleme (Salami Publishing): Tek bir araştırmanın bulgularını, anlamsal bütünlüğü bozacak şekilde en küçük parçalara bölerek ayrı yayınlar halinde sunmak.
Kapsam ve örnekler:
- Aynı örneklem/veri setinden çok küçük varyasyonlarla ardışık makaleler çıkarmak.
- Ana sonucun parçalanarak esaslı yeni soru/katkı olmadan birden fazla metinde sunulması.
Gri alanlar: - Büyük, önceden planlanmış projelerde farklı ve bağımsız hipotezler ayrı yayın olabilir; bunun için protokol, çapraz atıf ve net ayrım şarttır.
Önleme/iyi uygulama: - Çalışma planında yayın stratejisini önceden belirleme; her parçada özgün katkı ve karşılıklı atıf.
Muhtemel sonuçlar: - Bilimsel bütünlüğü zedeler; puan kesintisi, reddetme/geri çekme ve etik soruşturma konusu olabilir.
2.1.6.Haksız Yazarlık: Yazarlık niteliği taşımayan kişileri yazar olarak eklemek (hediye/onarım yazarlığı), katkı sunan kişileri yazardan çıkarmak (hayalet yazarlık) veya yazarlık sırasını haksız biçimde düzenlemek.
Kapsam ve örnekler:
- Sadece idari pozisyon/finansman nedeniyle adı eklenen kişi (gift authorship).
- Önemli katkı sağlayan istatistikçi/yazım uzmanı gibi kişilerin adının gizlenmesi (ghost authorship).
- Sıra manipülasyonu: Asıl katkı sunanların geri plana itilmesi.
Uluslararası ölçütler: - Yaygın kabul gören ölçütler (ör. ICMJE) dört temel koşul arar: kavramsallaştırma/tasarım veya veri toplama/analiz; taslağı yazma/eleştirel gözden geçirme; son onay; çalışmanın tüm yönlerinden sorumluluk. Bu ölçütlerin tümü sağlanmalıdır.
Önleme/iyi uygulama: - CRediT katkı beyanı, yazar sırasının erken aşamada ve yazılı mutabakatla belirlenmesi.
- Yazarlık kriterlerinin kurum/dergi politikalarına göre açıkça duyurulması.
Muhtemel sonuçlar: - Etik ihlal tespiti halinde yazı geri çekme, değerlendirmelerde iptal ve disiplin süreçleri.
2.1.7.Diğer İhlaller:
- Destek alınan kurum ya da kişilerin katkılarını belirtmemek,
- Başkasına ait tez veya çalışmayı izinsiz kullanmak,
- İnsan ve hayvan deneylerinde etik kurallara uymamak,
- Araştırma verilerinin gizliliğini ihlal etmek,
- Yanlış veya yanıltıcı beyanda bulunmak.
2.2. Üniversitelerarası Kurul (ÜAK) Yönergesine Göre Etik İhlaller
Üniversitelerarası Kurul (ÜAK), özellikle doçentlik başvuruları ve akademik unvan süreçlerinde adayların eserlerini inceleyen ve etik boyutunu değerlendiren bir kurumdur. ÜAK’ın yayımladığı “Doçentlik Başvurularında Etik İhlal İddialarını İnceleme Yönergesi”, yükseköğretim mevzuatındaki genel düzenlemelerle paralel olmakla birlikte, doçentlik sürecinin özelliğine uygun bazı farklılıklar içermektedir.
2.2.1.YÖK Yönergesi ile Benzerlikler
ÜAK düzenlemeleri, intihal (aşırma), sahtecilik, çarpıtma, tekrar yayım, dilimleme ve haksız yazarlık gibi temel etik ihlalleri aynı şekilde tanımlar. Adayların başvuru dosyalarındaki makale, kitap, bildiri ve diğer akademik çalışmalar, bu standart etik kriterlere göre incelenir.
2.2.2.. ÜAK Yönergesine Özgü Farklılıklar
YÖK yönergesinden ayrışan bazı özel düzenlemeler bulunmaktadır:
- Dayanaksız ve kasıtlı etik ihlal isnadı, ÜAK yönergesinde ayrı bir madde olarak yer almamaktadır. Böylece haksız isnatlar daha genel düzenlemeler kapsamında değerlendirilmektedir.
- Akademik teamüllere aykırı davranışlar, etik ihlal kapsamında ayrıca belirtilmiştir. Örneğin; bir doçent adayıyla yapılan ortak çalışmalarda, adayın emeğini gölgeleyen veya hakkını zedeleyen tutumlar etik ihlal sayılabilmektedir.
- Yanıltıcı beyanlar: Adayın, eserlerini başvuruda değerlendirildiği haliyle yanlış sınıflandırması (örneğin, hakemsiz dergiyi hakemli göstermesi veya endekste olmayan dergiyi endekste varmış gibi sunması) etik ihlal olarak kabul edilmektedir.
2.2.3. Değerlendirme Süreci
ÜAK etik komisyonları, başvurularda yer alan eserleri incelerken yalnızca akademik içerik açısından değil, aynı zamanda etik uygunluk açısından da değerlendirme yapar. Süreç şu şekilde işler:
- Jüri üyeleri veya itiraz başvuruları üzerinden etik ihlal şüphesi gündeme gelir.
- Etik komisyon, iddia edilen ihlali inceler, gerekirse uzman görüşü alır.
- Adaydan yazılı savunma talep edilir.
- Komisyon, ulaştığı sonucu ÜAK Başkanlığı’na raporlar ve nihai karar Kurul tarafından alınır.
2.2.4. ÜAK Yönergesine Göre Etik İhlal Örnekleri
- Bir adayın makalesinde kullanılan veri setinin önceki çalışmalardan alınıp atıf yapılmaması (intihal).
- Farklı dergilerde yayımlanmış iki makalenin içerik bakımından neredeyse aynı olması (tekrar yayım).
- Çalışmaya fiilen katkısı olmayan kişilerin yazar listesine eklenmesi (haksız yazarlık).
- Doçentlik başvurusunda hakemli dergi yerine hakemsiz derginin yanıltıcı şekilde beyan edilmesi.
2.2.5. Önemi
ÜAK yönergesindeki düzenlemeler, doçentlik sürecinde adayların yalnızca bilimsel nitelikleriyle değil, aynı zamanda etik ilkelere bağlılıklarıyla değerlendirilmelerini sağlar. Böylece hem akademik yükseltmelerde şeffaflık ve güven tesis edilir hem de bilimsel etik konusunda caydırıcı bir etki yaratılır.
2.3. TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu (AYEK) Yönetmeliği’ne Göre İhlaller
TÜBİTAK’ın 9. maddesinde belirtilen ihlaller şunlardır:
- Uydurma, çarpıtma, aşırma, dilimleme ve tekrar yayım,
- Destek sağlayan kuruluşu belirtmemek,
- Haksız yazarlık,
- Kurumun sağladığı imkânları amacı dışında kullanmak,
- Görev ihmal veya kötüye kullanma,
- Asılsız etik ihlal iddiasında bulunmak.
2.4. Yağmacı Dergilerde Yayın Yapmak
Mevzuatta doğrudan “etik ihlal” olarak düzenlenmese de, YÖK ve üniversitelerin yayımladığı listelerde yağmacı ve şüpheli dergilerde yapılan yayınlar, akademik değerlendirme süreçlerinde olumsuz sonuç doğurabilmektedir. Özellikle doçentlik başvurularında bu tür dergilerde yayımlanan makaleler etik ihlal kapsamında değerlendirilebilmektedir.
3.Etik İhlal İncelemesi Nasıl Başlar?
Akademik yaşamda ortaya çıkan etik ihlal iddiaları, belirli usullere bağlı olarak incelenir. İnceleme sürecinin amacı, araştırmacının adil biçimde değerlendirilmesini sağlamak ve bilimsel dürüstlüğün korunmasıdır. Türkiye’de bu süreç; üniversiteler, Üniversitelerarası Kurul (ÜAK), TÜBİTAK ve Yükseköğretim Kurulu (YÖK) bünyesindeki komisyon ve kurullar tarafından yürütülmektedir.
Etik ihlal incelemeleri farklı şekillerde başlatılabilir:
3.1. Jüri İddiası ile İnceleme
Akademik atama, yükseltme veya doçentlik başvurularında jüri üyeleri adayın sunduğu eserleri inceler. Eğer jüri raporlarında intihal, sahtecilik, çarpıtma, tekrar yayım, dilimleme ya da haksız yazarlık gibi etik ihlaller tespit edilirse, bu durum rapora yansıtılır. İlgili kurum, jüri değerlendirmesi üzerine resmî bir etik inceleme süreci başlatabilir.
3.2. İhbar ve Şikâyet ile İnceleme
Etik ihlal şüphesi, sadece jüri yoluyla değil, üçüncü kişilerin başvurusu ile de gündeme gelebilir. Dilekçe Hakkı Kanunu ve Bilgi Edinme Hakkı Kanunu çerçevesinde herkes, somut delil ve belgelerle desteklenmiş bir şikâyet dilekçesi vererek ilgili kurumda inceleme talep edebilir. Bu durumda üniversite veya ÜAK etik komisyonları başvuruyu inceler ve gerekli görürse soruşturma açar.
3.3. Re’sen (Kendiliğinden) İnceleme
Bazı durumlarda kurumlar, herhangi bir şikâyet veya jüri raporu olmaksızın re’sen inceleme başlatabilir. Özellikle kamuoyuna yansıyan veya bilimsel camiada tartışma yaratan etik ihlal iddiaları, doğrudan YÖK, ÜAK veya TÜBİTAK tarafından gündeme alınabilir. Bu tür incelemelerde de ilgili akademisyenden savunma istenir ve süreç mevzuata uygun olarak yürütülür.
3.4. İnceleme Sürecinde Savunma Hakkı
Etik ihlal incelemeleri tek taraflı yürütülmez. Hakkında iddia bulunan araştırmacı veya öğretim üyesi, yazılı savunma yapma hakkına sahiptir. Bu savunma, belgeler, kaynaklar ve akademik teamüllerle desteklenmeli; etik ihlal suçlamasının gerçek dışı veya yanlış yorumlara dayalı olduğu ortaya konmalıdır.
3.5. Sonuçların Önemi
Etik ihlal incelemesi sonucunda verilecek karar, sadece bireysel bir disiplin yaptırımı doğurmaz. Aynı zamanda adayın akademik kariyerini, doçentlik başvurusunu, fon desteklerini ve bilimsel itibarını doğrudan etkiler. Bu nedenle inceleme sürecinin adil, şeffaf ve hukuka uygun biçimde yürütülmesi büyük önem taşır.
4.Etik İhlal İncelemelerini Hangi Kurumlar Yapar?
Türkiye’de akademik alanda ortaya çıkan etik ihlal iddiaları, farklı kurum ve kurullar tarafından incelenmektedir. Bu kurumların yetkileri, yürürlükteki mevzuata ve ilgili düzenlemelere dayanmaktadır. İnceleme sürecinde, etik komisyonların rolü ve alınan kararların hukuki bağlayıcılığı kurumdan kuruma farklılık gösterebilir.
4.1. Üniversiteler
Her üniversitenin kendi bünyesinde Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Komisyonları bulunmaktadır. Bu komisyonlar, üniversitede görev yapan akademisyenlerin çalışmalarına ilişkin etik ihlal iddialarını inceler.
- Görevleri: İddiaları araştırmak, delil toplamak, gerektiğinde uzman görüşü almak ve raporlarını üniversite yönetimine sunmaktır.
- Sonuçları: Üniversite etik komisyonu kararları, rektörlük tarafından değerlendirilir. Gerekli görüldüğünde disiplin soruşturması başlatılabilir.
4.2. Üniversitelerarası Kurul (ÜAK)
Doçentlik başvurularında etik ihlal inceleme yetkisi ÜAK’a aittir. Üniversiteler kendi bünyelerinde inceleme yapmış olsalar bile, doçentlik sürecinde esas yetkili kurum ÜAK’tır.
- Görevleri: Doçentlik başvurularında adayların sunduğu eserlerdeki etik ihlal iddialarını incelemek, gerekli hallerde adaydan savunma istemek.
- Sonuçları: Etik ihlal tespiti halinde adayın başvurusu reddedilir; belirli bir süre yeniden başvuru yapmasına izin verilmez.
4.3. TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu (AYEK)
TÜBİTAK tarafından desteklenen projelerdeki etik ihlalleri incelemek, AYEK’in sorumluluğundadır.
- Görevleri: Projelerde uydurma, çarpıtma, intihal, tekrar yayım ve benzeri ihlallerin olup olmadığını araştırmak.
- Sonuçları: İhlal tespiti halinde araştırmacıya proje desteğinden men, fon kesintisi veya başvuru yasağı gibi yaptırımlar uygulanır.
4.4. Yükseköğretim Kurulu (YÖK)
YÖK doğrudan bir etik inceleme kurulu bulundurmasa da, disiplin süreçlerinde en üst karar mercii konumundadır.
- Görevleri: Üniversitelerden gelen dosyaları incelemek ve 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu çerçevesinde işlem yapmak.
- Sonuçları: En ağır disiplin cezaları, örneğin üniversite öğretim mesleğinden çıkarma, YÖK Disiplin Kurulu tarafından karara bağlanır.
5.Etik Komisyon ve Kurulların Görevleri
Türkiye’de akademik alanda ortaya çıkan etik ihlal iddialarının değerlendirilmesi ve sonuçlandırılması, farklı kurumlarda görev yapan etik komisyon ve kurullar tarafından yürütülmektedir. Bu organların temel amacı, etik kurallara aykırı davranışları tespit etmek, adil bir inceleme süreci işletmek ve bilimsel dürüstlüğü korumaktır. Görev ve yetkiler, her kurumun kendi mevzuatında ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.
5.1. Üniversitelerdeki Etik Komisyonlar
- İnceleme Görevi: Üniversite bünyesindeki akademisyenlere ait çalışmalarda ortaya çıkan etik ihlal iddialarını inceler, gerektiğinde uzman görüşüne başvurur.
- Raporlama Görevi: Araştırma sonuçlarını rektörlüğe bildirir, alınacak idari ve disiplin tedbirlerine zemin hazırlar.
- Önleyici Faaliyetler: Akademik personel ve öğrencilere yönelik araştırma ve yayın etiği eğitimleri düzenler, farkındalık çalışmaları yapar.
5.2. Üniversitelerarası Kurul (ÜAK) Etik Komisyonları
- Doçentlik Başvuruları: Başvuru dosyalarındaki yayınlarda intihal, sahtecilik, çarpıtma, tekrar yayım, dilimleme gibi etik ihlaller olup olmadığını değerlendirir.
- Denklik Süreçleri: Yurt dışından alınan diplomaların denklik işlemlerinde, sunulan akademik çalışmaların etik yönünü denetler.
- Sonuç Bildirimi: İnceleme sonucunu ÜAK Başkanlığı’na raporlar, kararların bağlayıcılığı vardır.
5.3. TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu (AYEK)
- Proje İncelemeleri: TÜBİTAK tarafından desteklenen araştırmalarda etik ihlal iddialarını değerlendirir.
- Yaptırım Önerileri: Fon kesilmesi, proje iptali veya araştırmacının belirli sürelerle TÜBİTAK başvurularından men edilmesi gibi yaptırımlar konusunda karar verir.
- Etik Bilinci Geliştirme: Akademik camiada etik bilincini artırmaya yönelik seminerler, eğitimler ve politika önerileri geliştirir.
5.4. Yükseköğretim Kurulu (YÖK)
- Disiplin Boyutu: Doğrudan bir etik inceleme kurulu bulunmasa da, üniversitelerden gelen etik ihlal dosyalarının disiplin yönü YÖK tarafından ele alınır.
- Yaptırım Yetkisi: 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu uyarınca en ağır yaptırımlar (örneğin üniversite öğretim mesleğinden çıkarma) YÖK Disiplin Kurulu tarafından verilir.
- Koordinasyon Rolü: Etik şikâyetleri ilgili üniversitelere veya ÜAK’a yönlendirir, sürecin mevzuata uygun yürütülmesini sağlar.
6.Akademik Etik İhlal Örnekleri
Akademik dünyada etik ihlal yalnızca teorik tanımlarla sınırlı değildir. Türkiye’de farklı üniversiteler, ÜAK ve TÜBİTAK komisyonları ile idari yargı mercilerinin kararlarına yansıyan somut örnekler, bu ihlallerin nasıl uygulandığını göstermektedir. Bu örnekler, hem akademik etik kuralların sınırlarını netleştirmekte hem de araştırmacılar için yol gösterici olmaktadır.
6.1. Mahkeme Kararlarından Örnekler
- İntihal Davaları:
Bazı akademisyenler hakkında verilen intihal kararları, bilirkişi raporu alınmadığı gerekçesiyle idare mahkemelerince iptal edilmiştir. Mahkemeler, intihal gibi teknik uzmanlık gerektiren konularda yalnızca jüri raporlarına dayanılmasını yeterli görmemekte; bilirkişi incelemesi olmadan verilen kararları hukuka aykırı bulmaktadır. - Tekrar Yayım (Duplicate Publication):
Aynı makalenin farklı dergilerde yayımlandığı gerekçesiyle verilen etik ihlal kararları, içerik ve kapsam farklılıkları dikkate alınmadan verildiğinde iptal edilmiştir. Mahkemeler, iki yayının gerçekten “aynı” olup olmadığının uzman görüşü ile açıklığa kavuşturulması gerektiğini vurgulamaktadır. - Yanlış veya Yanıltıcı Beyan:
Akademik teşvik veya doçentlik başvurularında yanlış beyan nedeniyle açılan davalarda, sistemsel hatalardan kaynaklanan durumlarda adaylar lehine karar verilmiştir. Örneğin, adayın doğru beyanına rağmen üniversite otomasyon sistemindeki hata nedeniyle yanlış puanlama yapılması durumunda, sorumluluk adaya yüklenmemiştir.
6.2. Etik Komisyon Kararlarından Örnekler
- Tekrar Yayım İddiası – Maliye Alanı (2021):
Bir adayın özet bildiriden üretilen makalesi tekrar yayım olarak değerlendirilmiştir. Ancak komisyon, adayın savunmasını ve uzman görüşlerini dikkate alarak etik ihlal olmadığına oybirliğiyle karar vermiştir. - Dilimleme ve Haksız Yazarlık İddiası – Sağlık Alanı (2019):
Adayın farklı makalelerinde aynı deney verilerini kullandığı ileri sürülmüştür. Yapılan incelemede verilerin farklı hipotezler için kullanıldığı anlaşılmış ve etik ihlal olmadığı sonucuna varılmıştır. - İntihal ve Tekrar Yayım – Uluslararası İktisat Alanı (2020):
Bir adayın eserinde benzer veri setlerinin kullanıldığı ve kaynak göstermeden tekrar yayım yapıldığı belirlenmiştir. Komisyon, savunmayı yeterli bulmamış ve etik ihlal kararı vermiştir.
7.Etik İhlal Savunması Nasıl Yapılır?
Bir akademisyen hakkında etik ihlal iddiası gündeme geldiğinde, sürecin en önemli aşamalarından biri savunma hakkıdır. Etik komisyonlar veya yetkili kurullar tarafından yapılan incelemelerde, ilgili kişiden yazılı veya sözlü savunma alınır. Bu savunmanın güçlü ve ikna edici şekilde hazırlanması, hem sürecin adil yürütülmesi hem de araştırmacının haklarının korunması açısından büyük önem taşır.
7.1. İddiaların Akademik Faaliyetlerle İlişkilendirilmesi
Savunmada, etik ihlal olarak ileri sürülen eylemin hangi akademik çalışmayla bağlantılı olduğu açıkça belirtilmelidir. Çalışmanın amacı, kapsamı ve bilimsel katkısı ayrıntılı biçimde anlatılmalı, iddianın bağlam dışında değerlendirildiği durumlarda bu husus özellikle vurgulanmalıdır.
7.2. Etik İhlal Unsurlarının Çürütülmesi
İddia edilen davranışın gerçekten bir etik ihlal kapsamında olup olmadığı açıklığa kavuşturulmalıdır. Örneğin, intihal suçlamasıyla karşılaşıldığında; yapılan alıntıların kaynak gösterilip gösterilmediği, ilgili metnin hangi ölçüde özgün olduğu ve akademik teamüllere uygunluğu belgelerle ortaya konmalıdır.
7.3. Belgeler ve Atıflarla Destek
Savunmalar yalnızca kişisel beyanlara dayandırılmamalıdır. Kullanılan kaynakların künyeleri, etik kurul izin belgeleri, yayın politikaları, editör yazışmaları veya araştırma protokolleri gibi somut deliller savunmaya eklenmelidir. Böylece komisyonun objektif karar vermesi sağlanır.
7.4. Teamüller ve Akademik Geleneklere Vurgu
Akademik dünyada bazı durumlar yazılı mevzuatla değil, teamüllerle düzenlenmiştir. Bu nedenle savunmada, çalışmanın ilgili alandaki yerleşik uygulamalarla uyumlu olduğu gösterilmeli, uluslararası standartlara (örneğin ICMJE yazarlık kriterleri) atıf yapılmalıdır.
7.5. İddianın Kaynağına Göre Yaklaşım
Etik ihlal suçlamasının jüri raporu, şikâyet veya ihbar üzerine yapılması, savunma stratejisini de etkiler. Jüri raporuna karşı yapılacak savunmada bilimsel değerlendirme ön plandayken, şikâyet dilekçelerine karşı savunmada delil sunma ve niyet unsuru daha belirleyici olabilir.
7.6. Hukuki Dayanakların Kullanılması
Savunmada, YÖK, ÜAK ve TÜBİTAK yönergelerindeki tanımlar ve ilgili disiplin mevzuatı hatırlatılmalıdır. İddianın mevzuatta tanımlanan bir etik ihlal türüne girmediği durumlarda bu durum özellikle vurgulanmalıdır.
Etik ihlal savunması, yalnızca bireysel açıklamalarla değil, belgeler, atıflar ve mevzuata dayalı güçlü argümanlarla hazırlanmalıdır. Bu yaklaşım, hem etik komisyonların objektif karar vermesine katkı sağlar hem de araştırmacının haklarını korur.
8.Etik İhlal Cezaları
Akademik yaşamda ortaya çıkan etik ihlal durumları, yalnızca bilimsel itibar kaybı değil, aynı zamanda hukuki ve idari yaptırımlarla da sonuçlanmaktadır. Türkiye’de bu yaptırımların dayanağı; 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu, YÖK Disiplin Yönetmeliği ve TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu Yönetmeliği gibi düzenlemelerdir. Cezalar, ihlalin türüne ve ağırlığına göre farklılık göstermektedir.
8.1. 2547 Sayılı Yükseköğretim Kanunu’na Göre Cezalar
Yükseköğretim mevzuatına göre etik ihlal, disiplin hukuku kapsamında değerlendirilmektedir. Uygulanan başlıca cezalar şunlardır:
- İntihal (Aşırma): En ağır ceza olan üniversite öğretim mesleğinden çıkarma yaptırımı uygulanır.
- Sahtecilik: Kademe ilerlemesinin durdurulması veya maaştan kesme cezası verilebilir.
- Çarpıtma: Kademe ilerlemesinin durdurulması ile cezalandırılır.
- Tekrar Yayım: Kademe ilerlemesinin durdurulması yaptırımı uygulanır.
- Dilimleme: Aylıktan kesme cezası verilir.
- Haksız Yazarlık: Aylıktan kesme cezası uygulanır.
- Yanlış veya Yanıltıcı Beyan: Aylıktan kesme cezası ile sonuçlanır.
- Destek Alınan Kuruluşu Belirtmemek: Uyarı cezası verilir.
- İzin Almadan İnsan Üzerinde Araştırma Yapmak: Kınama cezası uygulanır.
- Gizli Belgeleri Paylaşmak / Verileri Amaç Dışı Kullanmak: Kınama veya aylıktan kesme cezası verilir.
Bu yaptırımlar, etik ihlalin niteliğine ve kast unsuru bulunup bulunmadığına göre ağırlaştırılabilir.
8.2. TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu (AYEK) Yönetmeliği’ne Göre Cezalar
TÜBİTAK destekli projelerde etik ihlal tespit edilmesi halinde, proje yürütücüsü ve araştırmacılara çeşitli yaptırımlar uygulanmaktadır:
- Destekleyen Kuruluşu Belirtmemek veya Kaynak Göstermeden Alıntı: 6 ay – 1 yıl süreyle TÜBİTAK’a proje başvurusu yasağı.
- Taahhütlere Uymamak: 1 – 3 yıl arası başvuru yasağı.
- Tekrar Yayım veya Dilimleme: 1 – 2 yıl arası başvuru yasağı.
- Uydurma, Çarpıtma, İntihal, Haksız Yazarlık: 1 – 5 yıl arası başvuru yasağı.
Ek olarak:
- Etik ihlal yapan araştırmacılar TÜBİTAK süreçlerinde hakem, danışman veya jüri üyesi olarak görev alamaz.
- Etik ihlale konu olan çalışmalar geri çekilmiş sayılır ve fon desteği kesilebilir.
8.3. Akademik Kariyere Etkileri
Etik ihlal cezaları, akademik hayat üzerinde doğrudan ve uzun vadeli etkiler yaratır:
- Doçentlik Başvuruları: Etik ihlal tespitinde başvuru iptal edilir, aday belirli bir süre yeniden başvuru yapamaz.
- Profesörlük ve Yardımcı Doçentlik Kadroları: Etik ihlal gerekçesiyle atama veya yükseltme engellenebilir.
- Disiplin Soruşturmaları: Üniversiteler tarafından yürütülen idari soruşturmalar sonucunda akademik görevden uzaklaştırma veya meslekten çıkarma söz konusu olabilir.
SIRADAKİ MAKALELER :
